Wypożyczalnia samochodów Kielce

O Kielcach

Kielce od dziesięcioleci są stolicą województwa świętokrzyskiego. Urzekają wyjątkowością przyrody, historii, walorami literackimi, etnograficznymi czy turystycznymi. Każdy odnajdzie tu coś interesującego i wyjedzie z Kielc z bagażem wspomnień. Jednak zanim zaczniemy zwiedzać urokliwą stolicę świętokrzyskiego, należałoby się zapoznać z historią miasta.

Dzieje Kielc, które zostały udokumentowane, sięgają ponad 900 lat. Miastem stały się w roku 1364 i niemal od zawsze stanowiły własność biskupów krakowskich. Jako niewielka osada funkcjonowały na uboczu historii do XVII wieku, kiedy to przejął je skarb państwa. Kielce podczas zaborów pełniły funkcję centrum administracyjnego regionu świętokrzyskiego, a jego mieszkańcy brali czynny udział w zrywach narodowych – szczególnie w powstaniu styczniowym. W początkach I wojny światowej pierwsze oddziały zaprzysiężył tu Józef Piłsudski i od tej pory mianowano Kielce „miastem Marszałka”, cieszącym się w II Rzeczpospolitej szczególnymi przywilejami. Niestety wybuch II wojny światowej przerwał rozwój regionu, a zrujnowana gospodarka zaczęła odradzać się dopiero pod koniec lat 60. XX wieku.

Pierwsze wzmianki

Przemysłowe tradycje regionu kieleckiego (wytop metali i ich obróbka oraz wydobycie rudy) sięgają pradawnych czasów. W latach 1081-1101 wzniesiony został modrzewiowy kościół pw. św. Wojciecha, w którym według legend sam św. Wojciech głosił kazania. W Kielcach najprawdopodobniej istniał gród z siedzibą kasztelana, który był ośrodkiem oddziaływania pierwszych Piastów na rejon Łysogór. Ze względu na swoją wartość obronną i tradycje górniczo-hutnicze gród ten stanowił teren bardzo ważny dla powstającego państwa polskiego.

Nadanie przez Władysława Hermana biskupom krakowskim właścicielstwa osady i otaczających ją dóbr w Górach Świętokrzyskich odbyło się w niejasnych okolicznościach. Najprawdopodobniej nastąpiło ono na początku XII wieku – potwierdza to wzmianka Szymona Starowolskiego. W 1171 roku jeden z biskupów, Gedko herbu Gryf, ufundował na Wzgórzu Zamkowym kolegiatę Maryi Panny. Jan Długosz napisał:

Krakowski biskup Gedeon, chcąc cześć Boga prawego w diecezji swojej rozszerzyć, w rozległych podówczas i od ludzi niezamieszkałych lasach zbudować miasto Kielce, a w nim kościół z ciosowego kamienia wytworny i ozdobny wystawił, i cztery dostojeństwa duchowne, jako to: probostwo, dekanat, kustodią i scholasterią, nadto sześć prebend i dziesięciu wikariuszów przy tym kościele ustanowił (…) (Jerzy Daniel, Kalendarz Świętokrzyski 2005, Kielce 2004, ISBN 83-921264-0-8)

Parafię św. Wojciecha do kolegiaty przeniósł bp Wincenty Kadłubek, a dekretem z 1213 roku ustanowił w niej prebendę kanoniczną, z którą związanych zostało 4 prałatów i 6 kanoników uposażonych posiadaniem okolicznych wsi. Od tego czasu w Kielcach zaczęły odbywać się targi, odpusty i jarmarki. W latach 1208-1218 powstała przy kolegiacie szkoła parafialna, której pierwszy znany absolwent to niejaki Henryk. Wśród wychowanków szkoły był również dominikanin Wincenty z Kielc (autor Żywota świętego Stanisława). Lokacja miasta na prawie polskim nastąpiła w 1260 r.

Wraz z nastaniem wieku XIII Kielce dotknęło wiele nieszczęść. Walki o opiekę nad małoletnim Bolesławem Wstydliwym (między Konradem mazowieckim a Henrykiem I Brodatym) oraz najazdy Tatarów spustoszyły osadę i zniszczyły dwór biskupów. Kielce podniosły się z upadku wzbogacając się o obwarowania zaopatrzone w strzelnice i blanki wokół kościoła na Wzgórzu Zamkowym. Według źródeł, ok. 1354 roku Kazimierz Wielki na prośbę bp. Bodzanty Jankowskiego zrzekł się poboru ludzi zbrojnych w dobrach kieleckich oraz oznaczył granice miasta, tym samym władza przeszła w ręce duchownych. Kardynał Fryderyk Jagiellończyk nadał miastu, w 1496 r., herb – złote litery CK w koronie na czerwonym tle (skrót od łacińskiego Civitas KielcensisObywatele Kielc).

Rozwój miasta

Wiek XV i XVI to czas wzmożonego rozwoju Kielc, związanego z eksploatacją rud ołowiu, żelaza i miedzi. Prawa do jarmarków potwierdzono przywilejem królewskim, wybudowano drogę do Bodzentyna. W okolicach zaczęły się tworzyć zręby przemysłu zbrojeniowego, w mieście powstawały cechy szewców, ślusarzy, krawców i bednarzy. Wyodrębnia się ostatecznie centrum Kielc w postaci Rynku i odchodzących od niego ulic: dzisiejszej Piotrkowskiej i Bodzentyńskiej. Na Rynku, w połowie XVI wieku, wybudowano murowany, piętrowy ratusz – przylegała do niego wieża z izbami stanowiącymi areszt i więzienie, a na wzniesieniu na wschód od miasta powstał kościół św. Leonarda.

Do miasta zaczęli napływać wysoko wykwalifikowani specjaliści z kraju i zagranicy. Wybudowano liczne huty i manufaktury. Bp Piotr Tomicki ufundował w roku 1572 dzwonnicę, w której umieszczono wielki dzwon ochrzczony jego imieniem. Tenże biskup nakazał postawienie na miejscu dworu nowego pałacu, przebudowanego w stylu renesansowym przez biskupa Zadzika herbu Korab w latach 1637-1642. Kielce wzbogaciły się o dwie świątynie (kościół św. Trójcy i klasztor benedyktyński na wzgórzu Karczówka) oraz szpital. Życie kulturalne miasta kwitło, a król Jan Kazimierz przebywał tu wraz z dworem w roku 1645.

W czasie potopu szwedzkiego miasto doszczętnie spłonęło, w dodatku w 1655 roku przeszły przez nie wojska Karola Gustawa niszcząc okoliczne fabryki i ściągając od mieszkańców ogromną kontrybutę. W tym samym czasie wybuchały epidemie, których rozprzestrzenianiu sprzyjała panująca wojna. Wojska koronne dowodzone przez Jana Samuela Świderskiego okupowały okolicę od października 1662 roku do maja 1663. Król szwedzki Karol XII zajął Kielce, kwaterując się 9 lipca w pałacu biskupów. Kilka lat później miasto ucierpiało podczas wojny domowej między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego i Augusta II. Działania wojenne trwały do 1771 roku. Dużym wyzwaniem okazało się usuwanie zniszczeń – z wielkich pożarów ocalały jedynie katedra, pałac i klasztor na wzgórzu Karczówka. Wybudowano szkołę średnią (w 1735 r. przyjętą pod patronat Akademii Krakowskiej), seminarium duchowne, browar, teatr, szpital sióstr miłosierdzia przy kościele św. Leonarda oraz istniejące do dziś kamienice z podcieniami na Rynku. Kopalnia wapienia na Kadzielni oraz dwie cegielnie rozpoczęły działalność. Bp Andrzej Załuski ufundował pierwszą bezprocentową kasę pożyczkową „Mons Pietatis”, pożyczającą pieniądze na zakup wołów osobom posiadającym poręczenie od wójta i plebana.

27 lipca 1789 roku Sejm Czteroletni uchwalił ustawę, na mocy której dobra biskupów krakowskich zostały przejęte przez administracje królewską, co umożliwiło m.in. wybieranie deputowanych do parlamentu. Biskup jako odszkodowanie otrzymał pensję w wysokości 100 000 złotych. Rozwój przemysłu przetwórczego miedzi po roku 1790 znacznie podniósł rangę Kielc – przeniesiono tu miejsce obrad sejmików szlacheckich ziemi sandomierskiej.

Rozbiory

Tadeusz Kościuszko obozował w Kielcach 7-8 czerwca 1794 roku. Jego wojska rozłożyły się w obozie poza miastem, przy drodze do kaplicy św. Leonarda; to w tutejszym szpitalu zmarł Bartosz Głowacki (ranny w bitwie pod Szczekocinami 6 czerwca 1749 r.), pochowany na cmentarzu katedralnym.

Kielce zostały włączone do zaboru austriackiego po III rozbiorze Polski. Zaborca uczynił miasto stolicą cyrkułu ze starostą na czele, podległym bezpośrednio władzom krajowym we Lwowie. Jako język urzędowy wprowadzono niemiecki, a także rozpoczęto nabór rekrutów do zaborczej armii. Za pośrednictwem bulli papieża Piusa VII powołano diecezję kielecką. W 1805 roku miał miejsce uroczysty ingres biskupa Wojciecha Górskiego. Niestety 24 maja 1800 r. wielki pożar strawił niemal wszystkie domy mieszkalne w centrum, w tym ratusz.

3 Pułk Piechoty Księstwa Warszawskiego wkroczył do Kielc 4 lipca 1809 roku i w tym samym czasie ogłoszone zostało przejęcie kraju przez władze polskie. Miasto pełniło funkcję siedziby władz powiatowych departamentu radomskiego. W wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego (1815 r.) ziemia kielecka przypadła rosyjskiemu zaborcy.

Kielce w Królestwie Polskim

Kielce stały się siedzibą województwa krakowskiego oraz Dyrekcji Głównej Górniczej w roku 1816, dozorując rozwój przemysłu w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym. W 1816 r. dzięki staraniom Stanisława Staszica w północnym skrzydle pałacu biskupów otworzono pierwszą wyższą uczelnię techniczną w Polsce – Szkołę Akademiczno-Górniczą. W 1823 r. geometra Potocki sporządził nowy plan zabudowy miasta, którego realizację przerwały kolejne zrywy narodowe. Przewidywał on: wzniesienie murowanych domów oraz Szkoły Podstawowej im. S. Staszica, utworzenie parku miejskiego, poprawę warunków sanitarnych, zniwelowanie znajdujących się w centrum Kielc wąwozów i pagórków, a także uregulowanie rzek i cieków wodnych. Do użytku oddano szosę biegnącą przez centrum miasta, łączącą bezpośrednio Kielce z Krakowem i Warszawą (1834 r.).

Od 1 stycznia 1845 r. w związku z cesarską reformą administracyjną zlikwidowano gubernię kielecką, degradując Kielce do roli miasta powiatowego w guberni radomskiej. Wraz z odpływem urzędników z Kielc do Radomia wyjechali także kupcy, uczniowie i kadra nauczycielska i rzemieślnicy.

W rocznicę unii polsko-litewskiej (15 sierpnia 1861 r.) usypano na Karczówce i na kieleckim cmentarzu kopce, na których umieszczono drewniane krzyże z inskrypcją „25.02 8.04”, upamiętniającą daty świadczące o męczeństwie narodu.

W Królestwie Polskim 14 października 1861 roku wprowadzono stan wojenny. Naczelnikiem Wojennym Powiatu Kieleckiego został dotychczasowy dowódca kieleckiego garnizonu – Ksawery Czangiery. Rygor stanu wojennego był niezwykle trudny – w każdym kościele stał policjant spisujący dane osób śpiewających pieśni patriotyczne, w celu późniejszego ukarania. Nawet kobiety nie były oszczędzane, wyodrębniono dla nich w więzieniu kilka cel. 5 listopada Magistrat nakazał kielczanom złożenie posiadanej broni; wciąż narastały kontrole, zatrzymania i aresztowania, co zdezorganizowało życie publiczne Kielc. W mieście w roku 1862 zaczęto organizować polską tajną organizację pod kierownictwem Władysława Jankowskiego. Wszczęto rozmowy w sprawie daty rozpoczęcia powstania. Marian Langiewicz spotkał się w Kielcach z naczelnikiem województwa Apolinarym Kurowskim (18 stycznia 1863 r.). Okazało się wówczas, że Kurowski nie ma jeszcze planów opanowania podległych mu terenów. Langiewicz zaproponował dwa rozwiązania przejęcia miasta – przechwycenie armat stojących na folwarku Pocieszka i przetransportowanie ich do Suchedniowa lub atak z zaskoczenia na garnizon rosyjski. Szereg kiepskich i nieskoordynowanych decyzji Kurowskiego, w przededniu powstania, doprowadził do znacznej dezorganizacji oddziałów powstańczych.

Konrad Andrzejewski w lipcu 1863 r. sformułował za własne pieniądze oddział kawalerii wykonujący czynności policyjne wokół Kielc. Dobrze wyszkoleni i uzbrojeni powstańcy zadawali Rosjanom cios za ciosem unikając schwytania dzięki dużej ruchliwości. 27 listopada Andrzejewski zranił się śmiertelnie w twarz podczas przeglądu nowego transportu broni, wskutek czego oddział przestał funkcjonować. W nocy z 22 na 23 stycznia 1864 r., w pierwszą rocznicę powstania styczniowego, szwadron jazdy powstańczej (w sile 100 osób), dowodzony przez Zygmunta „Krzywdę” Rzewuskiego, wtargnął na przedmieścia Kielc kompletnie zaskakując rosyjskie władze. Nie doszło do większej potyczki, ale samo pojawienie się oddziałów partyzanckich było sygnałem, że powstanie się jeszcze nie skończyło.

W 1865 r., w okresie nasilenia carskich represji nakazano kasatę klasztoru na Karczówce, którego zakonnicy byli podejrzani o sprzyjanie ruchowi narodowemu. Kielce otrzymały nowego naczelnika wojennego, mjr. Henryka Tetznera (1865 r.); dostał on zlecenie jak najszybszego zatarcia wszelkich pozostałości po zrywie narodowym. Społeczeństwo coraz bardziej ubożało, majątki wysiedlonych lub zalegających z długami kielczan zaczęli przejmować Żydzi chęcińscy. Decyzja o wzniesieniu cerkwi prawosławnej zapadła w roku 1865 – by uzyskać plac budowy zburzono m.in. zabytkową Bramę Krakowską oraz szereg elementów architektonicznych pałacu biskupów. Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego stanowiła symbol zniewolenia narodu polskiego aż do okresu międzywojennego, kiedy to została rozebrana.

Powrót Kielc do świetności przebiegał bardzo mozolnie. W 1870 r. wyszedł pierwszy numer „Gazety Kieleckiej”, w 1871 r. wzniesiono gmach bazarowy na pl. Wolności, a 2 lata później powstała Ochotnicza Straż Ogniowa. Wybudowano księgarnie, hotel Lardellego z salą teatralną iszpital św. Aleksandra. Po 1865 r. w Kielcach funkcjonował browar, tartak, młyn parowy i fabryka marmurów. Dużym impulsem dla rozwoju gospodarczego okazało się otwarcie (w 1885 r.) linii kolejowej przez Kielce – łączącej Iwanogród (Dęblin) z Dąbrową Górniczą. Stale rosła liczba ludności.

Rewolucja 1905 r. przyniosła liczne strajki i starcia z policją i wojskiem carskim. Głośny strajk młodzieży nastąpił 3 lutego 1905 r. Do władz wystosowano petycję z żądaniem wprowadzenia lekcji w języku polskim. Car, w obliczu rosnącego niezadowolenia, przystąpił na warunki zawarte w petycji i zezwolił na otwarcie polskojęzycznej szkoły handlowej (dziś II Liceum Ogólnokształcące im. Jana Śniadeckiego). W 1906 r. powołano Okręg Kielecki Polskiej Macierzy Szkolnej, na której czele stanął Bolesław Markowski, a w 1907 r. powstał w Kielcach oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego zasługą jest założenie Muzeum Świętokrzyskiego w 1908 r.

I wojna światowa

Do Kielc w roku 1914 wkroczyła Kompania Kadrowa Strzelców Józefa Piłsudskiego, a we wrześniu tegoż roku na terenie dzisiejszego skrzyżowania ul. Warszawskiej z ul. Świętokrzyską odbyło się zaprzysiężenie I Pułku Legionów Polskich. Obóz zwolenników walki czynnej z radością powitał strzelców, a pod jego patronem powstały prolegionowe organizacje – Liga Kobiet Polskich i Piechur.

Miasto zajęły wojska austro-węgierskie. W trakcie wojny wybudowano nową linię kolejową – prowadzącą do Częstochowy. W maju 1916 i 1917 r. pod pomnikiem Staszica obchodzono kolejne rocznice podpisania Konstytucji, a w 1917 r. wmurowano w ścianę dzwonnicy katedralnej tablicę pamiątkową, w setną rocznicę śmierci Tadusza Kościuszki. Po ustąpieniu cesarza Austrii w listopadzie 1918 roku austriacki garnizon został rozbrojony przez POW oraz kieleckich skautów. Po 123 latach niewoli Kielce znalazły się w niepodległej Polsce.

Czasy międzywojenne

W okresie międzywojennym Kielce stały się stolicą dużego województwa. Rozpoczęły działalność nowe przedsiębiorstwa – popularna SHL, fabryka „Granat” (później NSK „Iskra”, a dziś NSK Bearings Polska S.A.) oraz Fabryka Mebli Henryków. W granice Kielc, w latach 1927-1930, włączono folwark Czarnów, Pakosz, Karczówkę, Barwinek, Kawetczyznę i Szydłówek.

W opinii publicznej Kielce uchodziły za „miasto Marszałka”. Piłsudski otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Kielce już w 1912 r., a 5 lat później odbył się w Kielcach zjazd legionistów.

II wojna światowa

27 sierpnia 1939 r. kielecki garnizon opuściły 4 Pułk Piechoty Legionów oraz 2 Pułk Artylerii Lekkiej Legionów, udając się na wyznaczone pozycje nieopodal Zapolic i Modlina. 1 września Luftwaffe zbombardowało koszary na Bukówce, lotnisko w Masłowie i ujęcie wody „Siedem Źródeł” w Białogonie. 3 września do Kielc dotarła pierwsza fala uchodźców cywilnych i wojskowych. Tego samego dnia do miasta przybył płk Kazimierz Grabisz z rozkazem zatrzymania Niemców na linii Gór Świętokrzyskich i pozostawienia Kielc bez obrony.

Na terenie centralnej Polski utworzono Generalne Gubernatorstwa, a Kielce zdegradowano do roli stolicy powiatu w dystrykcie radomskim. Prezydent Stefan Artwiński otrzymał 20 października zakaz sprawowania dotychczasowego urzędu, a 2 tygodnie później odnaleziono go zamordowanego w podmiejskim lesie. Zarządcą miasta został A. Dreschel. W 1940 r. powołano Zarząd Miejski, na którego czele stanął burmistrz Stanisław Pasteczko, później zmieniony na stanowisku przez M. Bogdanowicza.

80 tysięcy – tyle wynosiła liczba mieszkańców Kielc w 1940 r. Niestety wskutek dokonywanych przez Niemców masowych morderstw i zagłady Żydów liczba mieszkańców drastycznie się zmniejszyła. W wyniku egzekucji wykonywanych m.in. w lesie na Stadionie w latach 1942-1943 zginęło kilkanaście tysięcy ludzi. Innym miejscem masowych morderstw był cmentarz żydowski na Pakoszu, gdzie chowano zmarłych w zbiorowych mogiłach. W latach 1943-1944 wykonywano egzekucje publiczne w więzieniu przy ulicy Zamkowej – dziennie wieszano lub rozstrzeliwano ok. 10 osób.

Władze niemieckie zorganizowały getto obejmujące ulice Cichą, Dąbrowską, Jasną, Kozią, Krzywą, Okrzei, Orlą, Starozagnańską, Stolarską, Wąską, Starodomaszowskie Przedmieście, Piotrkowską, Pocieszki, Przechodnią, Przecznicę, Silniczną, Nowy Świat, Szydłowską, Targową oraz częściowo Toporowskiego, Nowowiejską i Radomską. 5 kwietnia 1941 r. zakończyła się przeprowadzka do nowej „dzielnicy”, której koszty pokryli Żydzi. Ewakuacja getta rozpoczęła się 20 sierpnia 1942 roku; do obozu koncentracyjnego w Treblince trafiło niemal 21 tys. ludzi. Szefa lokalnej policji ochronnej Hansa Gayera obarcza się szczególną odpowiedzialnością za dramat ludności żydowskiej.

W roku 1939, po serii aresztowań i częściowej dekonspiracji OOB, powołało z inicjatywy środowisk kolejarskich i PPS tajną organizację „Polska Niepodległa” pod komendą Aleksandra Siewka. W grudniu 1939 roku utworzono „Polski Związek Walki o Wolność Narodów” oraz „Tajną Organizację Wojskową”, bazującą na członach Związku Strzeleckiego. W pierwszych miesiącach wojny swoich dywersantów posiadał w Kielcach mjr Henryk Dobrzański „Hubal”.

Na ziemiach kieleckich w 1939 r. powstawały organizacje ruchu oporu. Do życia powołano m.in. Związek Walki Zbrojnej, w którego skład weszła większość działających w mieście organizacji podziemnych. Działaniami dywersyjnymi objęto wszystkie kieleckie zakłady przemysłowe, plutony ZWZ funkcjonowały głównie w „Społem”, „Granacie” i hucie „Ludwików”. Funkcje oddziałów Kedywu w mieście spełniały grupy specjalne, dowodzone przez Mariana Sołtysiaka, Zbigniewa Kruszelnickiego i Zygmunta Firleya. 9 i 10 lutego 1941 r. nastąpiły liczne aresztowania w kręgach ZWZ, łącznie Gestapo ujęło 86 osób.

Kielce znajdowały się w strefie przyfrontowej, w obszarze tyłowym niemieckiej 4 Armii Pancernej od sierpnia 1944 do stycznia 1945 r. Miasto było bombardowane przez lotnictwo sowieckie, co powodowało olbrzymie straty w ludności cywilnej. Zwycięska ofensywa żołnierzy radzieckich rozpoczęła się 12 stycznia 1945 r. z przyczółka sandomierskiego. 15 stycznia sforsowali oni Wzgórza Daleszyckie i Dymińskie, a następnie wkroczyli do miasta, którego obroną dowodził gen. Nehring.

Czasy powojenne

Okres zastoju w rozwoju Kielc to lata 40. i 50. Czarną kartą w historii miasta jest zainspirowany prawdopodobnie przez Urząd Bezpieczeństwa pogrom Żydów, który miał miejsce 4 lipca 1946 r. W jego wyniku zginęło 37 osób narodowości żydowskiej i troje Polaków.

W roku 1963 zaniechano eksploatacji kruszców przekształcając miejskie kamieniołomy w trakty spacerowe, a później w rezerwaty geologiczne. Na wzgórzu Kadzielnia w 1971 r. wybudowano istniejący do dziś amfiteatr. Powołano Politechnikę Świętokrzyską (1974 r.) i Wyższą Szkołę Pedagogiczną (1975 – dzisiejszy Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy).

Kielce były stolicą województwa kieleckiego do 1999 r. Po długich protestach mieszkańców oraz wecie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego miasto zostało stolicą województwa również po reformie administracyjnej (powstało wtedy województwo świętokrzyskie).

W 2006 roku oddano do użytku jeden z najnowocześniejszych stadionów piłkarskich w Polsce. Wizytówkę Kielc stanowi odrestaurowany deptak (ulica Sienkiewicza) oraz Wojewódzka Biblioteka im. W. Gombrowicza. Powoli Kielce stają się ośrodkiem wystawienniczym, dzięki działalności Targów Kielce organizujących m.in. Międzynarodowy Salon Przemysłu Obronnego oraz największe w Europie targi sakralne SacroExpo.

Martyna Jankowska

Bibliografia:

  1. Danuta Strasz-Cirlić, Jan Siudowski, Kielce, Warszawa 1970
  2. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880
  3. Informator miejski, ISBN 83-913502-0-7
  4. Jerzy Daniel, Kalendarz Świętokrzyski 2005, Kielce 2004, ISBN 83-921264-0-8
  5. Jerzy Jerzmanowski, W starych Kielcach, Łódź 1984, ISBN 83-218-0407-1
  6. Krzysztof Urbański, Kielce w okresie powstania styczniowego, Kielce 1996, ISBN 83-86006-01-3
  7. Lech Stępkowski, Kielce wojewódzkie, Kielce 1999, ISBN 83-908888-4-X
  8. Maryla Janudi, Świętokrzyskim szlakiem, Warszawa 2001, ISBN 83-85496-45-9
  9. Ryszard Garus, Znakowane szlaki turystyczne woj. kieleckiego, Kielce 1983
  10. Sylwester Kowalczewski, Góry Świętokrzyskie, Warszawa 1961
  11. Tadeusz Dybczyński, Przewodnik po Górach Świętokrzyskich, Warszawa 1912
  12. Władysław Dzikowski, Danuta Kopertowska, Toponimia Kielc, Warszawa-Kraków 1976
  13. Zenon Guldon, Stanisław Marcinkowski, Elżbieta Wirska, Kielce, materiały źródłowe do połowy XIX wieku, Kielce 1971
  14. Zbigniew Moskwa, Kieleckie wąsy cara, Kielce 1988, ISBN 83-909897-0-0